Ne kadar insan olduğunuz anlamaya ve anlayışa bağlıdır. Anı yaşayanlar, geleceğinden başka bir şeyler düşünmeyenler vakti gelince geçmişe hasret duyacaklardır. Çünkü bu hayatta uzun süreli mutluluk yoktur! Geçmişe özlem ise avunmadan ibarettir. Bir kısım insanlar kendilerine yakışan hayatı yaşamadıkları için sıkıntılardan kurtulamaz. İnsan hayatında sıkıntılar elbette sadece yaşanamayanlarla da sınırlı değildir. Yaşanılan anların da iyi, olumlu ve kötü olumsuz tarafları vardır. Yani yaşanılan ve yaşanılmayanlar insanı bazı yönleriyle etkiler.

     Bu bakımdan bazı insanların kendi tercihleri sebebiyle acı çekmeleri de kaçınılmazdır Bazıları duygusal acı, bazıları da duygusal acı yerine fiziksel acı çekmeyi yeğler. Bu açıdan da bakılarak bu tipleri anlamak gerekir.

İnsan ne yaşarsa karşılığını görür. Hiçbir şey karşılıksız değildir. Karşılıksız bir hayat düşünmek, yaşamanın mümkün olmadığını hayat bize göstermektedir. İnsan ne kadar meçhul bir varlık da olsa genetik, kalıtımsal ruh halleri insanları rahat bırakmaz!

      İnsanın hayatına düşünceler ve duygular yön verir. Duygular denizin suları gibidir. Ne zaman dalgalanacağı durulacağı havanın durumuna, güneşin sıcaklığına, rüzgârın şiddetine bağlıdır. Su misali. Rüzgâr çok kuvvetli eserse insan fırtına gibi olur köpürür. Hava kapalı ve donuk olursa insan içine kapanabilir. Günlük güneşlik olursa insanın gönlü şen şakrak olur. Bu havalar insanı deli de eder mest de eder. Havalar insanı halden hale koysa da insanın o anlarda neler hissettiği de çok önemlidir. Madde ve mana bizi ya biz yapar kendimize getirir ya da bizi kendimizden başka kıyılara götürür. Bir de Peyami Safa’nın romanında yazdığı gibi, “ah biz insanlar” dedirtir.

      Hatalar, yanlışlar biz insanlar içindir. Hayatta iyi yaşamak istiyorsak, fani olduğumuzda iyi anılmak mukadder olmalı diye düşünüyorsak duygumuzdan ziyade düşüncemizle, aklımızla hareket etmeli, pek fazla yanlışa, hataya düşmeden, günahların girdabında boğuşmadan yolumuza devam etmeliyiz.

    İnsanın arzularını besleyen kuvvet kendi içindeki gizli sonsuzluktur. Hayat bir yerde mutlaka kaderi kucaklar. Kendi hayatını yaşamaktır bu. Eğer huzur aranacaksa kaderi sevgi haline getirmeli, buna iman etmelidir. Kaderden kaçmak korkuyu hâkim kılar. Bu bakımdan kaderi kucaklamasını bilen tevekkül eden yürek: cesur ve büyük bir yürektir.

     O kişiler hayat yolunda dikenlerle örülü arzda bilirler ki ayağa batan da gönlü ışıtan da O’ndan gelir. Her şeyi yaratan O’dur. O’ndan gelen ne varsa “eyvallah” diyebilmektir aslolan. Eğer insan yaşadıklarının birer kâbusa dönmesini istemiyor ise etrafına rayihalar salmalı, hercai çiçeklerin renk ve kokularıyla hemhal olmalı; insanların yüzlerine vuran tebessümlerin hakikatine sevgi duyarak aşkla ermelidirler.

    Filhakika gerisi hikayedir.